24 juni 2014

2. De Openbare Bibliotheken

Binnen de OB kan op drie manieren digitaal gelezen worden:
1. Online. Het centrale bestandendepot staat bij het Centraal Boekhuis. De bestanden zijn niet downloadbaar.
2. Binnen een bibliotheek-app. Deze is geschikt voor Android, iOS, later mogelijk ook Win8. De bestanden zijn beveiligd met watermerk en een digitaal 'tijdbommetje'. Na 21 dagen worden ze onleesbaar, ook als er geen internetverbinding is.
3. Als download. Bestanden hebben het .acsm formaat en kunnen alleen geopend worden via het computer-gebonden dashboard van Adobe Digital Editions (ADE), waarvoor de gebruiker zich heeft geregistreerd. (Identiek aan het Kobo platform). Alleen via dat dashboard kunnen ze naar mobiele apparaatjes worden gedownload. Ook deze bestanden worden na 21 dagen onleesbaar.

Kosten en vergoedingen:
Er zijn drie uitleen-categoriën: gratis-pakket, basis-pakket en plus-pakket. Afhankelijk van de categorie betaalt de OB de uitgever: 0 cent, 24 cent of 36 cent per uitlening¹. De uitgever bepaalt per titel zelf de categorie 'basis' of 'plus' (aanvinken in CB online). Titels zijn op elk moment te verplaatsen van het ene pakket naar het andere. De vergoeding in het basispakket gaat na 365 dagen terug van 24 naar naar 12 cent per uitlening, de huidige leenvergoeding voor gedrukte boeken die jaarlijks aan de gezamenlijke rechthebbenden (auteurs, uitgevers, vertalers, illustratoren) wordt uitbetaald en waarvan 7 cent naar de auteur gaat. Het pluspakket wordt bij voorkeur gevuld met frontlist-titels van 1-3 jaar oud. Het is opmerkelijk dat het uitleenmodel voor digitale werken vasthoudt aan een netwerk van lokale bibliotheken. Zij gaan de centrale betalen voor afname van digitale pakketten, zoals ze nu betalen voor fysieke boeken. Het basispakket met 24-cents boeken is voor elke bibliotheek beschikbaar. Op het pluspakket kunnen ze zich aansluiten tegen extra kosten. Met uitzondering van jongeren t/m 18 jaar, voor wie uitleningen gratis zijn, moet ook de lener extra betalen voor het pluspakket. Daarvoor is bovenop de gewone jaarpas² van ca. € 35 een aanvullende knipkaart nodig van € 20. Daarmee kunnen 18 boeken worden geleend, ofwel € 1,10 per e-boek.

Aangepast Lezen
De e-boeken komen (nog) niet beschikbaar voor het loket Aangepast Lezen voor blinden en slechterzienden. (Over deze categorie uitleningen wordt geen leengeld afgedragen.)

Risico's

Beveiliging
De zwakste schakel is het online lezen. De bestanden zijn snel en makkelijk te kopiëren met pagina-screenshots, automatisch samen te voegen en te verspreiden als onbeveiligd bestand. Voor dikke boeken is het risico kleiner dan voor dunne. Voor een oudere doelgroep is het risico ook kleiner. De vraag is hoe je dit risico moet taxeren. Binnen de bibliotheek zijn de e-boeken goedkoop, bovendien is er (nog) geen tweedehands markt voor e-boeken. Daarbij is de uitlening voor jongeren - risicogategorie in illegale duplicatie - gratis. Je zou zeggen, het loont de moeite niet. Met piraterij wordt echter in de meeste gevallen geen economisch gewin beoogd maar afschaffing van het Auteursrecht. De bestanden worden veelal gratis aangeboden. Het risico blijft dus onverminderd bestaan. Nu het online lezen gestaag plaatsmaakt voor het lezen van tablets en ereaders, is het de vraag of deze categorie eigenlijk niet beter zou kunnen vervallen.

Verdringing
Het risico van levering aan de bibliotheek zit vooral in verdringing van de winkelomzet, in de commerciële richting die de bibliotheken inslaan onder druk van bezuinigingen, en in de 'winner-takes-all'-werking van internet-markten. De OB heeft 4 miljoen leden. Via de bibliotheek zijn eboeken aanmerkelijk goedkoper, namelijk 10-15% van de gemiddelde huidige winkelprijs of lager, tot zelfs gratis. Daarbij vervallen alle nadelen die zijn verbonden met het lenen van gedrukte boeken: e-boeken blijven 'winkelfris' en zijn nooit beduimeld. Eenmaal uit, wil de lezer ze vaak liever kwijt. Dat spaart geheugen en verhindert het traag worden van de apparatuur. Lenen zou daarom voor digitale (ontspannings-)literatuur wel eens aantrekkelijker kunnen zijn dan kopen. Verder doet het digitale platform van de bibliotheken in gebruiksvriendelijkheid, informatie, zoekfuncties e.d. niet onder voor de commerciële platforms.

Tegelijkerijd hebben e-boeken op de lange termijn een verdringingseffect op het gedrukte boek. Dit gebeurt met horten en stoten. Onderzoekers hebben moeite conclusies uit de wisselvallige cijfers te trekken. Verondersteld wordt dat digitaal lezen tijdens reizen en vakanties telkens een impuls krijgt en dat na afloop een deel van de lezers weer teruggrijpt naar het papieren boek. Recent onderzoek³ trekt de opmerkelijke conclusie dat van Amazons Top 2500 omzet nu 86 procent uit e-boeken komt. Dit is inclusief de snelgroeiende 'indie'-sector van zelf-uitgevende auteurs. Uitgeverij Hachette UK maakte onlangs bekend dat een kleine 30 procent van haar omzet van literatuur voor volwassenen nu uit e-boeken komt. In 2009 was dat nog nul. De verschuiving van papier naar digitaal zet ook sterk door bij (Nederlandse) kranten en wordt mede aangedreven door de omzetgroei van hardware.

Verwachting
Op termijn is er een reëel risico van dubbele substitutie, waarbij het e-boek het boek, en het lenen het kopen gaat verdringen. Een ongewijzigde tariefstelling van de Openbare Bibliotheken voorspelt dan een erosie van de omzetwaarde voor auteurs, uitgevers en boekhandels. In de VS maakt een deel van de auteurs het verlies (meer dan) goed door gebruik te maken van mogelijkheden voor self-publishing bij de grote verkoopplatforms. Het is de vraag of zoiets in een klein taalgebied mogelijk is. Voor traditionele boekhandels is het een zorgelijke ontwikkeling. Hetzelfde geldt overigens voor lokale bibliotheken. Het ligt strategisch voor de hand dat beide zullen proberen de banden met auteurs aan te halen.